Zarówno monopol, jak i oligopol są to formy struktur rynków występujących w gospodarce. Opisują one sytuacje, w których rynek zawodzi i nie występuje na nim pożądana konkurencja doskonała.
Monopol – czyli 1 dominujący przedsiębiorca
W przypadku rynku, na którym występuje monopol, jeden podmiot lub związek kilku zrzeszonych firm, taki jak kartel czy trust przyjmuje dominującą pozycję w produkcji dóbr lub świadczeniu usług. Za sprawą swojej pozycji rynkowej jest w stanie samodzielnie kształtować cenę, do której dostosować się muszą konsumenci.
W tym modelu, przedsiębiorca wykorzystuje przewagi konkurencyjne i efekty skali. Doprowadza do upadku potencjalną konkurencję. Przewagi te wynikają z posiadanej infrastruktury, takiej jak stacje przesyłowe, linie należące do sieci wysokiego napięcia czy rurociągi. Koszty stworzenia nowej infrastruktury skutecznie zniechęcają nowych producentów do wejścia na rynek. Poza tym, dotyczy to też uzyskanych patentów, posiadanych praw własności czy przyznanego prawa wyłączności na działalność na konkretnym rynku lub ukształtowane przez lata know how.
Monopolista – cenotwórca na rynku
Popyt na dostarczane dobra przez firmy na takim rynku jest wysoki. Brak bliskich substytutów dla danej produkcji, dodatkowo zwiększa i zmusza konsumentów do korzystania z usług danego przedsiębiorstwa. Wówczas, w tym modelu to nie punkt przecięcia popytu i podaży, a firmy dyktują i kontrolują ceny. Ekonomia nie jest w stanie skutecznie wyeliminować dyskryminacyjnych zachowań monopolistów takich jak różnicowanie cen dla konkretnych grup klientów.
Monopolista czyli mój konkurent czy wróg?
Problem monopoli dotyczy najcześciej branż gospodarki, które dostarczają wielu konsumentów usług sieciowych. Dobra publiczne, takie jak edukacja, kultura czy sieci energetyczne nie są konkurencyjne w konsumpcji, ani żaden konsument nie może zostać wyłączony z korzystania.
Przykładami monopolistów są gazociągi, przedsiębiorstwa wytwarzające energię elektryczną, Polskie Koleje Państwowe czy firmy operujące na rynkach dóbr rzadkich takich jak diamenty. Przykładem rzadziej prezentowanym w ekonomii są kasety VHS, firmy je produkujące w celu polepszenia swojej pozycji rynkowej zastosowały narzędzia, jakie oferuje ekonomia zależności.
W początkowej fazie pozwalały na dłuższe nagrywanie niż konkurencja. Mimo zastosowanych przez inne firmy ulepszeń, zdobyte wcześniej zaufanie i przywiązanie klientów procentowało przez dłuższy czas.
Monopol a rynek monopolistyczny
Mimo, iż pojęcia te na pierwszy rzut oka wydają się być synonimami, znacząco się od siebie różnią. Rynek monopolistyczny, inaczej nazywany konkurencją monopolistyczną charakteryzuje się występowaniem na danym rynku wielu podmiotów, z których każdy nieskutecznie dąży do uzyskania pozycji monopolisty.
Rynki takie występują najczęściej w gospodarkach regionalnych, w sytuacjach, w których kilka małych podmiotów konkuruje nie ceną, a różnorodnością oferowanych produktów. Dzięki specjalizowaniu się w konkretnym produkcie, dany podmiot jest w stanie osiągnąć niewielką przewagę na rynku poprzez oferowanie zindywidualizowanego produktu, nieposiadającego substytutu.
Koszty osiągnięcia przewagi obejmują koszty wejścia na dany rynek, zróżnicowanie produktu, a następnie skuteczne poinformowanie potencjalnych nabywców.
Oligopol
Oligopolem nazywamy model opisujący rynek, na którym kilku przedsiębiorców kontroluje ilość oferowanego dobra. Podobnie jak monopol, nie jest to rynek doskonale konkurencyjny. Można go zaklasyfikować jako model istniejący w gospodarkach pomiędzy konkurencją monopolistyczną a monopolem. Poprzez zmniejszenie podaży, uczestnicy rynku mogą sztucznie zwiększać popyt, w konsekwencji wpływać na cenę swojego produktu. Ekonomia wyróżnia dwa rodzaje oligopoli (czysty i zróżnicowany),dzieląc je na kategorie w ramach oferowanych produktów.
Czysty dotyczy producentów konkretnych produktów takich jak ropa naftowa czy stal. Firmy nie są w stanie wpływać na cenę na rynku, ale mogą dostosowywać ilość oferowanego dobra do oczekiwanych zysków. Najsłynniejszym przykładem jest kartel OPEC, którego cechą charakterystyczną jest legalność działań. Z różnych przyczyn, kraje współtworzące OPEC decydują się w zależności od sytuacji w gospodarce światowej na zmniejszanie lub zwiększanie ilości wydobywanej ropy.
Natomiast oligopol zróżnicowany łączy producentów dóbr spełniających podobne funkcje, ale o niewiele różniących się parametrach. Ekonomia wskazuje na przykłady takie jak rynki samochodów, cukiernicze czy piwowarski.
Polityka cenowa oligopolu
Ekonomia wskazuje, że na rynku doskonale konkurencyjnym, którym oligopol nie jest, na cenę wpływa podaż i popyt na dane dobro. W tym modelu ceny zmieniają się zdecydowanie rzadziej, ponieważ ich wysokość zależy od poziomu dostosowania, jakie wykonają producenci.
Zachowania producentów w oligopolu
W zależności od charakterystyki danego rynku i kondycji całej gospodarki, firmy operujące w oligopolu mogą prowadzić do przywództwa cenowego, dominującego podmiotu lub do porozumienia pomiędzy konkurentami. Rolę przywódcy obejmie firma, która osiągnie najniższe koszty produkcji. Dominujący podmiot zajmuje właśnie taką pozycję na rynku, a pozostałe firmy są w stanie osiągnąć widocznie mniejszy udział w dostarczaniu danego dobra.
Możliwa konkurencja w oligopolu jest ograniczona, dlatego motywuje to podmioty do zawierania porozumień. Dokonywane zmowy mogą przyjmować formy karteli, syndykatów, trustów i holdingów. Ekonomia wskazuje, że porozumienia te mogą dotyczyć ceny, wielkości produkcji, podziału zysków, metod obniżania kosztów czy warunków sprzedaży.
Bardzo ciekawie wyjaśnione pojęcia. Z pewnością ten artykuł przyda mi się do kolokwium na studiach! Dzięki za niego!